Kenniscentrum Eikenprocessierups
10-JUL-2022 Nieuwsbrief Nature Today
De afname van het aantal eikenprocessierupsen sinds het piekjaar 2019 komt mogelijk mede doordat een deel van de rupsen in de grond in verlengde diapauze zit als rups of pop. Deze week kwamen uit grondnesten in potten opeens vlinders uit de grond gekropen. De rupsen hadden zich vorig jaar ingegraven en komen nu dus pas tevoorschijn. Beheersing van de plaagdruk wordt zo een stuk ingewikkelder.
Nog niet iedereen is al aan het idee gewend dat eikenprocessierupsen de grond in kunnen kruipen. Met het uit de grond kruipen van zowel een eikenprocessievlindermannetje als een -vrouwtje in de eerste week van juli tonen we nogmaals aan dat ze dit toch daadwerkelijk doen. We doen nog een belangrijkere observatie: ze zijn in staat om minimaal een jaar in de grond te blijven zitten. De vlinders kropen uit een pot met grond die in een kooi was gezet. De rupsen hadden zich in juli 2021 zelf ingegraven nadat Kobus Bultman van Timmerman Groenvoorziening ze gevangen had. Hij ving de rupsen op vlak voordat ze op een onderzoeklocatie vanuit een eik de grond in wilden kruipen. Twee kooien zijn vervolgens geplaatst in het Eikenprocessierupsstation in Dieverbrug om de ontwikkeling te volgen. Een derde kooi is bij de onderzoeker in bewaring gegeven. De verzamelde eikenprocessierupsen in de kooien vervelden en kropen vervolgens de grond in.
Verzamelde eikenprocessierupsen in potten met grond in een kooi binnen het Eikenprocessierupsstation in Dieverbrug (Bron: Silvia Hellingman)
Niet een maar twee jaar in de grond
Eerder in 2021 waren de rupsen plotseling op de bomen verschenen terwijl de eikenprocessierupsen die al langer in de bomen zaten, nog niet genesteld waren. Zeer waarschijnlijk kwamen deze rupsen uit de grond waar ze al in 2020 in waren gekropen. In het najaar van 2020 werden rond de stam van diverse bomen netten geplaatst. Bij een aantal kwamen datzelfde jaar nog vlinders uit de grond gekropen die onder de netten kropen. Bij een aantal bomen bleven de netten leeg en verschenen pas in 2021 de rupsen op de boomstam. Ze hadden dus als rups een jaar in rust in de grond gezeten. In 2021 verbleven ze vervolgens zo’n twee weken in de boom om te eten om daarna voor de tweede keer weer de grond in te kruipen en daar te verpoppen. Na bijna weer een jaar in rust onder de grond komen nu dus de eerste vlinders uit de grond gekropen. Dat zou betekenen dat deze rupsen in totaal twee jaar onder de grond in rust hebben gezeten.
‘Verdwenen’ rupsen in de grond?
Het feit dat rupsen de grond in kunnen kruipen en daar een jaar en misschien wel langer in verlengde diapauze blijven zitten, kan verklaren waarom we in het rupsenpiekjaar 2019 veertig procent minder vlinders hebben gevangen dan in 2018. We hadden met het grote aantal rupsen juist een verdere toename van het aantal vlinders verwacht in het najaar van 2019. Een toegenomen bestrijding kan niet een volledige verklaring zijn voor de afname, want de bestrijders konden het grote aantal rupsen die er dat jaar waren niet aan. De grote vraag is nu wanneer deze ‘verdwenen’ rupsen weer tevoorschijn komen en of ze als rups of als vlinder uit de grond kruipen. Het wordt spannend om te zien hoeveel vlinders er in de komende maanden in geplaatste feromoonvallen gevangen gaan worden.
Eikenprocessierups verpopt in de grond (Bron: Silvia Hellingman)
Monitoring plaagdruk
Het monitoren van zowel vlinders als het aantal rupsen en nesten moet gaan helpen om de populatieontwikkeling van de eikenprocessierupsen en de eikenprocessievlinders beter in beeld te krijgen. Hiervoor hebben we eerder dit jaar al een beroep gedaan op gemeenten en vrijwilligers om voor minimaal dertig eikenbomen via de Plaagdrukmonitor door te geven in hoeveel eiken er processierupsnesten worden aangetroffen. Bij voorkeur wordt er ook aangegeven hoeveel nesten er de omvang van een tennisbal, voetbal of een deken hebben. Een overzichtskaart met alle meldingen tot nu toe en een link naar het formulier vind je op de website van het Kennisplatform Processierups: Processierups.nu.
Eikenprocessievlinders komen uit grondnesten (Bron: Silvia Hellingman)
Links uitgekomen vrouwtje en rechts een mannetje (Bron: Silvia Hellingman)
Natuurlijke vijanden gaan mee de grond in
Tijdens een controle bleken rupsen in de grond geparasiteerd te zijn door sluipvliegen (Carcelia iliaca). In mei 2022 zijn de sluipvliegen uitgekomen en losgelaten. Dat natuurlijke vijanden van de eikenprocessierupsen zoals sluipvliegen en sluipwespen mee kunnen overwinteren in de grond en uitvliegen is een positieve ontwikkeling. De rupsen kunnen met het in de grond kruipen niet de natuurlijke vijanden van zich afschudden.
Consequenties voor het beheer
Het feit dat de eikenprocessierupsen niet altijd hun hele cyclus van ei via rups en pop tot vlinder binnen een jaar voltooien en dat ze zich als rupsen kunnen ingraven, heeft consequenties voor het beheer. Als er in juni nog eikenprocessierupsen in bomen worden aangetroffen terwijl er eerder dat jaar preventieve bespuitingen zijn uitgevoerd wordt momenteel de conclusie getrokken dat de preventieve bespuitingen niet afdoende zijn geweest. Het zou echter ook rupsen kunnen betreffen die uit de bodem zijn gekropen. Het verklaart de plotselinge uitbraken van eikenprocessierupsen in eikenbomen terwijl amper vraat aan de bomen te zien is. Dit compliceert wel het beheer.
Het onderzoek naar grondnesten vindt plaats in opdracht van het Kennisplatform Processierups.
Tekst: Kenniscentrum Eikenprocessierups, Silvia Hellingman, Hellingman Onderzoek en Advies; Arnold van Vliet, Wageningen University; Henry Kuppen, Terra Nostra; Henk Jans, Jans Consultancy Gezondheid en Milieu; Joop Spijker, Wageningen Environmental Research, Hidde Hofhuis, Stichting voor Duurzame Ontwikkeling
Foto’s en Film: Silvia Hellingman